İdeal Cumhuriyet Köyü Projesi

Mustafa Kemal Atatürk, başarılı bir siyasetçi ve asker olmasının yanı sıra ateşli bir idealistti de. Ancak onun vasıfları bunlarla sınırlanamaz. Bu vasıflara eklenebilecek en önemli özelliklerinden biri de cesur bir toplum mühendisi oluşuydu. Güttüğü doğru politikalarla harap olmuş bir imparatorluğu, tüm dünyanın saygı duyduğu çağdaş bir ülkeye dönüştürdü. Üstelik bunu da oldukça kısa bir sürede başardı. Bu uğurda kimi zaman keskin ve radikal kararlar alması kaçınılmazdı elbette. Ama o zaten zor şartların adamıydı ve yüzlerce yıllık oturmuş bir düzene balyoz sallamaktan asla çekinmedi. Bir ülkenin değişim ve dönüşümü için işe o ülkede yaşayan insanlardan başlanması gerektiğinin farkındaydı. Cehalete savaş açıp eğitime büyük önem verdi. Onlarca yıla yayılan kapsamlı ekonomik kalkınma projelerine girişti. Sanattan alfabeye, kılık kıyafetten dinsel kurumlara, kadın-erkek eşitliğinden dilin arındırılmasına kadar akla gelebilecek her alanda devrimsel yeniliklere imza attı.

Tüm bu çaba, ayağı bilime ve teknolojiye basan, yüzü geleceğe dönük aydınlık bir ülke var edebilmek içindi. Asırlardır ümmet olmuş bir halktan millet yaratabilmek içindi… Padişahların, şeyhlerin, şıhların, mollaların, ağaların zincirlerinden arınmış özgür ve modern bir devlet ortaya çıkarabilmek içindi… Kimi zaman tehlikeler yaşıyor olsa da, onun kurduğu bu ülke tam 92 yıldır varlığını sürdürüyor… Ona ve arkadaşlarına milletçe çok şey borçlu olduğumuz bir gerçek.

Hepimizin bildiği gibi bu büyük mücadele ve düşünce insanı, ömrünün son zamanlarında Köşk’e kapanmış, dil ve tarih çalışmalarına yoğunlaşmıştı. Her gece kurulan içki sofrası, kimi zaman entelektüel sohbetlerin yapıldığı, kimi zaman memleket meselelerinin tartışıldığı ve bazen de ortaya ilginç fikirlerin atıldığı bir düşünce meclisi olmuştu. İşte İdeal Cumhuriyet Köyü Projesi de bu dönemde ortaya çıkan bir çalışmaydı.

“Köylü milletin efendisidir,” şiarını benimseyen ve kendine ilke edinen Atatürk, Türkiye’nin tabandan kalkınması gerektiğini düşünüyor ve çağdaş/çevreci bir köy yaratmayı arzuluyordu. Öyle inanıyordu ki böyle bir proje hayata geçirildiği takdirde aşiret, tarikat eksenli feodal yapıyı yok ederek, kalkınmayı ve aydınlanmayı tabandan, yani köyden başlatacaktı. Merkezinde insan, hayvan ve doğa olan İdeal Cumhuriyet Köyü Projesi, adeta bir gelecek projesiydi. Ancak Ankara’daki Temelli Köyü gibi bazı pilot bölgelerde uygulanmaya çalışılmışsa da, ekonomik yetersizlikler başta olmak üzere pek çok nedenden dolayı hayata geçirilememiş ve tarihin tozlu raflarındaki yerini almaktan kurtulamamıştı. Projenin kim tarafından çizildiğine ya da Atatürk tarafından çizdirilip çizdirilmediğine dair kesin bir bilgi yok. Proje kapsamındaki köylerin yerleşim planı, Afet İnan’ın Türk Tarih Kurumu’nca yayımlanan, “Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Birinci Sanayi Planı 1933” adlı kitabında yer alıyor. Afet İnan kitabın önsözünde bu projeden şöyle söz ediyor:

“Cumhuriyet Köyü planını, doğrudan doğruya bu kitabın konusu ile ilgili olmamakla beraber buraya ekledim. 1937 yılında Trakya Umumi Müfettişi General Kâzım Dirik tarafından bana verilmiş olan bu planı yapan mimarın adı konmamıştır. Ancak üzerinde ‘her hakkı mahfuzdur’ diye kayıt vardır. Planda yandaki listede okunacağı gibi 43 kamu kuruluşu yer alıyor. Bir köye gerekli olan her şey düşünülmüştür. O zaman bu planın herhangi bir yerde uygulanmaması büyük bir kayıptır. Cumhuriyet Köyü planının bugün yeni kurulmakta olan köylerimize uygulanmasını candan dilerim.” Önsözün yazıldığı tarih 31 Ağustos 1971.

Projenin detaylarına baktığımızda ilk gözümüze çarpan şey, dairesel bir yerleşim planı oluyor. Planın tam merkezindeki küçük dairenin etrafına gittikçe genişleyen dört daire eklenmiş. Plan, bu yönüyle ilk bakışta bir dart tahtasını andırıyor. Merkezden çevreye doğru helezonik bir biçimde genişleyen dört parçalı köy planı, dışa doğru 6 yolla bölünüyor. Aslı Türk Tarih Kurumu’nda muhafaza edilen Cumhuriyet Köyü Projesi’nde okul, cami, köy konağı, sağlık ocağı, otel-han, çocuk bahçesi ve fabrika dâhil toplam 43 yapı bulunmakta. Plana göre köyün orta yerine yapılacak anıtın etrafında çeşitli sosyal tesislerin yanı sıra terzi, bakkal, berber gibi işletmelere de yer verilmiş. Bu sayede hem çevreci bir yerleşim alanı yaratılırken hem de sosyal yaşamın ve dayanışmanın arttırılması düşünülmüş.

Hatırlayacağınız gibi, endüstri tasarımcısı ve toplum mühendisi Jacque Fresco‘nun Zeitgeist belgesellerinde anlatılan Venüs Projesi de buna benzer bir yerleşim ve yaşam planı öngörüyor. Fresco’nun, Venüs Projesi’ni ilk olarak ne zaman geliştirmeye başladığı bilinmese de, söz konusu projenin şu anki hâlini 90’lı yıllarda aldığı açık. Zamana dayalı koşulsal farklılıkları gözardı ettiğimizde, iki proje arasında kısmi benzerlikler olduğunu söylemek mümkün. Hiç kuşkusuz ilk göze çarpan benzerlik, iki projenin de hemen hemen aynı dairesel yerleşim planına sahip oluşu. Elbette bu bir rastlantı değil. Çünkü dairesel yerleşim, üzerinde yaşayan topluluk için konaklamadan altyapıya kadar birçok imkân ve kolaylık sunuyor. Araştırmacı yazar Sinan Meydan, “Akl-ı Kemal: Atatürk’ün Akıllı Projeleri” adlı kitabında Venüs Projesi’nin İdeal Cumhuriyet Köyü Projesi’nden esinlenilerek oluşturulduğunu iddia etmesine rağmen bu konuda elle tutulur bir kanıt yok. Ancak Jacque Fresco’nun babası Isaac Fresco’nun, 1900’lü yılların başında İstanbul’dan ABD’ye göç etmiş bir bahçıvan olduğunu belirtmekte yarar var.

Cumhuriyet Köyü Projesi sadece bir yerleşim planı değil, tüm ülkeyi kapsayan kentsel, çevresel, toplumsal ve siyasal bir dönüşüm projesi. Buna bağlı olarak köyde kurulması planlanan yapılar kültür-sanat faaliyetlerine, çocuk ve gençlerin yetişmesine, tarım ve hayvancılığın ilerletilmesine, köy halkının sosyal ihtiyaçlarının karşılanmasına öncelik verilerek tasarlanmış. Kısacası proje, tabandan yükselmeci bir anlayış esas alınarak kurgulanmış.

1971 yılında Bülent Ecevit’in de kalkınmayı köyden başlatmak savıyla ortaya attığı bir Köykent Projesi vardı. Ekim 2001’de, yani Ecevit’in son başbakanlık döneminde Ordu’nun Mesudiye ilçesinde bir köykent denemesi bile başlatıldı. Hatta Ecevit, dokuz köyün birleştirilmesiyle sağlanan bu başlangıç için, “Kırk yıllık rüyam gerçekleşti,” dedi. İşte o zaman kimilerinin Ecevit romantizmine bağlayıp dudak büktüğü Köykent Projesi’nin kökeni, aslında ta İdeal Cumhuriyet Köyü Projesi’ne kadar uzanıyordu…

Bu yazıda, cumhuriyetimizin erken dönemlerinde ortaya atılmış ama uygulamaya konulamamış bir hayali anlatmaya çalıştık. Cumhuriyet Köyü Projesi eğer hayata geçirilebilseydi neler olurdu bilemiyoruz, ama biz bilimkurgucular hayal kurmayı severiz. Siz siz olun, hayallerinizin peşinden koşmaktan asla vazgeçmeyin…