Zamanının Ötesinde Bir İcat: Theremin

Thereminin çıkardığı sesi bilirsiniz: Klasik bilimkurgu filmlerinde gizemi, tehdidi ve dünya dışı tehlikeyi haber veren garip, ürkütücü bir zırıltı; sanki bu dünyadan değilmişçesine… Tarihteki ilk elektronik enstrüman olmasının yanı sıra, hiçbir parçasına dokunulmadan çalınan ilk enstrüman olması açısından da özeldir. Thereminist (theremin çalan kişi), görünmez bir koroyu yönetiyormuşçasına el hareketleri yapar ve enstrümandan ses çıkar. Enstrümanın mucidi olan Léon Theremin, 1954 tarihli bu videoda birkaç cümleyle thereminin nasıl çalıştığını anlatıyor ve ardından da kısa bir resital veriyor.

Léon Theremin, enstrümanı ilk olarak 1919’da icat etti ve ona Aetherphone ismini verdi. 1922 yılında onu Vladimir Lenin’e tanıttı; enstrümanın fütüristik ses ve dizaynı Lenin’i çok etkiledi. Theremin, cihazı daha sonra Avrupa’ya ve 1927 yılında da Plaza Oteli’nde ilk gösterimini yapmak için ABD’ye götürdü; sonradan enstrümanın en sadık taraftarı ve icracısı olacak olan keman virtüozu Clara Rockmore cihazı ilk burada dinledi. Birçok kişi theremini tuhaf  bulduysa da, Rockmore bu enstrümanın ciddiye alınmasını sağlamıştır. Theremin’in yanında çalışmış, enstrümanı iyice öğrenmiş ve Çaykovski’nin Berceuse eseri gibi birçok klasik müzik bestesini yeniden yorumlamıştır. Diğer herkes bir tarafa, Rockmore bu enstrümanı layığıyla çalmayı başarmıştır.

Bütün büyük buluşlar gibi, thereminin icadı da laboratuvarda kazara olmuştur. Theremin: Ether Music and Espionage kitabının yazarı Albert Glinsky’nin de yukarıdaki videoda anlattığı üzere; Theremin, kimya laboratuvarında gazların özkütlesini ölçmek için sesli bir yöntem ararken bu enstrümanı yanlışlıkla icat etmiştir. Enstrümanın ilk halinde ayak pedalları mevcuttur, ancak Glinsky’nin anlattığına göre Theremin, ellerin tamamen havada olmasının çok daha ilginç olacağına ve görünürde boşluktan ses çıkmasına gayet akıllıca karar vermiştir. Thereminin sesini değiştirecek hiçbir tuş, yay, ip veya fiziksel başka bir donanım olmamasına rağmen enstrümanı çalmak için herhangi bir enstrümanda olduğu gibi sıkı bir çalışma, antrenman ve beceri gerekir. Konu ilginizi çektiyse, thereminist Lydia Kavina tarafından çalınan Moog marka thereamin videosunu aşağıda izleyebilirsiniz.

Theremin, bilimsel ve müzikal yeniliğin en modern günlerinde yaşıyordu ve tasarladığı enstrümanın müzik dünyasına entegre olmasını istiyordu. 1930’larda Amerikan Siyahi Bale Topluluğu ile çalışırken, Lavinia Williams adlı genç bir Afrikalı-Amerikalı dansçıya aşık olup onunla evlendi. Bu olay sonucunda sosyal çevresinden dışlandı; 1938 yılında ya aniden ABD’den Sovyetler Birliği’ne taşındı ya da daha büyük ihtimalle (ve Lavinia’nın iddiasına göre) stüdyosundan kaçırıldı. Hikaye ne olursa olsun, Theremin kendini Sharaska isimli Gulag laboratuvarında Sovyetler Birliği için dinleme cihazları tasarlarken buldu. Bundan sonraki hayatında KGB için çalıştı ve sonra, Moskova Devlet Üniversitesi’nde fizik profesörlüğü yaptı.

Theremin, elektronik enstrümanlarından hiç vazgeçmedi; Moskova Konservatuarı’nda geçirdiği 10 yıllık süre içinde thereminin farklı varyasyonlarını ve elektronik çelloyu icat etti. 97 yaşında öldüğü 1993 yılında, son theremin tanıtımını gerçekleştirdi. Üçüncü karısı Natalia ile 1987 yılındaki performansını yukarıdaki videoda izleyebilirsiniz. Theremin’in ilginç hayat öyküsü hakkında daha fazla bilgi sahibi olmak için Steven M. Martin’s 1993 tarihli Theremin: An Electronic Odyssey belgeselini izleyebilirsiniz.