Nanoteknoloji Üzerine Bilimkurgusal Bir Yorum

Emre Bozkuş 25 Temmuz 2024 Araştırma Bir yorum bırakın

“Anlatmak isterim yeni biçimler alışını, değişen nesnelerin…” (Ovidius, Dönüşümler – Başlangıç)

Maddenin atom ölçeğinde yeniden yapılandırılması olarak tanımlanabilecek nanoteknoloji, modern bilimin çığır açması muhtemel alanlarından biri. Bunun en önemli sebebi de tıp, yer bilimi, organik kimya, moleküler biyoloji, yarı iletken fiziği, mikrofabrikasyon dâhil olmak üzere pek çok alanda köklü değişiklere zemin hazırlaması. Zira maddeye hükmetme fikri ilk çağlardan bu yana insanlığın en büyük gayesi; yontulan bir taşla başlayan yolculuğun en önemli atlama noktalarından biri olması da hayli muhtemel. Uzun yıllardır bilimkurgu eserlerinde derinlemesine işlenmesi ve ilham verici taraflarıyla cesurca sergilenmesi de zaten barındırdığı potansiyelinin başlıca kanıtı.

Nanoteknoloji kavramı, karşımıza ilk olarak Nobel ödüllü teorik fizikçi Richard Feynman’la çıktı. 1959 yılında gerçekleştirdiği ‘There’s Plenty of Room at the Bottom’ (Altta Çok Yer Var: Yeni Bir Fizik Alanına Girmeye Davet) adlı konferansta nano ölçekli makineler oluşturma fikrini kamuoyuna açan Feynman, çeşitli spekülasyonlarda bulunarak atom düzeyinde maddeyi dönüştürme biçimlerini uzun uzadıya irdeledi. Böylece bahsi geçen alanın ve bütün çalışma zemininin temellerini attı. Ancak yaşananların onun beklentilerinin çok ötesinde şekillendiği aşikâr. Maddeyi geri kazanma sorununun inşa ettiğimiz uygarlığın temeli olduğunu iyi bilen Feynman, öngörüsünü de bu soruna dair olası çözümlerin arayışına dayandırıyordu. Ancak gelişmelerin bu kadar kısa sürede ve böylesine olağanüstü biçimde cereyan edeceğini öngörebilmesi mümkün değildi elbet. Yine de uçsuz bucaksız hayal gücüyle sergilediği yaklaşım, bilim tarihinde çok önemli bir dönüm noktasına dönüştü ve bu denli etki yaratabilmesine fırsat sağladı. Dahası, Feynman’ın fikirleri sadece çığır açmakla kalmadı, neredeyse radikal bir paradigma değişimini gerektirdi. Yani bir bakıma bakış açısını doğru yere yönelterek devrimsel adıma ön ayak oldu.

Günümüze geldiğimizde nanoteknolojinin pek çok alanda aktif şekilde rol aldığını görüyoruz. Söz gelimi nanotıptaki yerine değinirsek, geliştirilen nanopartiküller aracılığıyla hücresel ölçekte tedavi imkânları sağlamasının yanı sıra biyosensörler ve nanoölçekli görüntüleme araçları vesilesiyle hastalıkların erken teşhis edilme olasılığı epeyce arttı. Ayrıca elektronik ve bilgisayar teknolojilerindeki kapsamı da bir başka dönüştürücü etkiyi ortaya çıkardı. Sözgelimi nanoölçekli transistörler ve karbon nanotüpler daha küçük, daha hızlı ve enerji verimli cihazların geliştirilmesine olanak tanıdı. Üstelik üretimleri esnasında bile daha verimli güneş panelleri ve pillerin ortaya çıkartılmasıyla verimlilikleri katlanarak arttı.

Bahsi geçen örnekler gerçekleşen ve gerçekleşecek olanın sadece bir özeti niteliğinde. Dönüşüm hiç olmadığı kadar hızlanarak sürüyor. Bununla birlikte, bütün teknolojiler gibi nanoteknolojinin de güvenli ve etik bir şekilde uygulanması meselesi ayrıca önem arz ediyor. Nihayetinde her teknoloji suiistimale açık; önlemek içinse potansiyelini analiz edeceğimiz bir yol haritası gerekiyor. Tam da bu noktada bilimkurguya başvurmak son derece önemli. O halde gelin nanoteknolojinin bilimkurgusal yolculuğuna ve geleceğine dair kurgulanan senaryolara bir bakalım.

Jurassic Park serisiyle aşina olduğumuz Michael Crichton‘ın “Prey” adlı romanıyla başlamak en mantıklı seçenek gibi. Nedeni ise aslında kurgunun içinde saklı. Crichton, birçok başka bilimkurgu yazarının yaptığı gibi “kontrolden çıkan teknoloji” teması üzerinden akıl yürüterek ürpertici bir senaryo inşa ediyor. Nanoteknolojinin kullanışlı olması, kolayca yayılma olanağı bulmasını da sağlıyor hâliyle. Ancak bu yayılma, aynı zamanda kolayca erişim sağlaması anlamına geliyor ve bir anlık hata ya da gözden kaçan bir detay yüzünden düşlerin kâbusa dönüşmesi de mümkün. Bilimkurgunun ödev edindiği husus da zaten bu: İlk başta en kötüyü düşünmek ve ona göre hazırlanmak.

Evrende her şey zıttıyla kaimdir. Bir de iyimser gözle bakarsak, karşımıza bu kez Barok Döngüsü Üçlemesi’yle tanıyabileceğimiz Neal Stephenson çıkıyor. “Elmas Çağı” ile nanoteknolojiye dair spekülasyonlarda bulunan yazar, gündelik hayata iyiden iyiye entegre olan nanoteknolojinin olası etkilerini ütopik diye tabir edilebilecek bir bakışla ele alıyor. Böylesi yetkin bir teknolojinin açtığı çığır hayli göz alıcı doğrusu. “Phyle” adı verilen grupların toplumu oluşturduğu bu dünyada pek çok sorunun süratle çözülmesinin yanı sıra, ortaya çıkan sosyal değişimi de etraflıca inceleme imkânı buluyoruz.

Greg Bear, Nebula ve Hugo Ödüllü romanı Blood Music’te ise biyoteknoloji ve nanoteknolojinin birleşimi konusunda çeşitli fikirler derinlemesine işleniyor. Başarılı bir biyoteknolog olan Vergil Ulam, yoğun çalışmaları sonrası kendi kendini çoğaltabilen biyolojik aygıtlar diyebileceğimiz “noositler”i geliştiriyor. Bu icadın temel motivasyonu, hücresel dönüşümle ölümsüzlüğe kadar varabilecek bir mucizeye kapı aralama ihtimali. Ancak önünde bir engel beliriyor; etik ve yasal sakıncalardan ötürü çalışmalarını deneme fırsatı bulamıyor. Bundan ötürü kendi bedenine enjekte etmek zorunda kalıyor. Gelgelelim işler istediği gibi gitmeyince her şey çabucak kontrolden çıkıyor.

Son olarak tarafsız sayılabilecek bir örnekle bağlayalım. The Nanotech Chronicles, adından da anlaşılacağı üzere bir öykü derlemesi. Michael F. Flynn, altı öykülük bu seçkisinde nanoteknolojinin insan yaşamına dair etkilerini tartışmaya açarken, toplumsal yaşamda yaratması olası dönüşümleri de sorguluyor. Dini öğretilerden askeri uygulamalara ve oradan insan ilişkilerindeki derin kırılmalara kadar uzanan hatta bununla da yetinmeyerek Mars’a doğru genişleyen hikâyeler, nanoteknolojiye dair çarpıcı bir okuma sunuyor.

Ezcümle, nanoteknolojinin çeşitli uygulamalarıyla geleceği baştan şekillendireceği net şekilde görülüyor. Her insan, kendi çağını bir zirve sanarak son raddeye ulaşıldığını düşünür. Oysa bilimkurgu aracılığıyla yapılan beyin fırtınaları, yaşananların yalnızca başlangıç olabileceğini göstermesi açısından önemli. Ötegezegenlere kadar uzanan koloniler, sonsuz bilgiye erişebilecek araçlar, bilgiyi sınırsızca işleyecek hizmetkârlar ve elbette ölümü aşacak nesillerle bezeli haberci kurgular vesilesiyle yaşanabileceklerin hem muhakemesini hem de muhasebesini yapıyor; böylece belki de farkında bile olmadan geleceği inşa edeceğimiz kozmik bir etki yaratıyoruz. Kim bilir…

Bahsedilebilecek birkaç başka eser: