Dejavu Nedir? Bir Olayı Daha Önceden Yaşadığımız Hissi Neden Kaynaklanır?

“Dejavu” (ya da “Deja Vu”), Fransızcada “zaten görülmüş” demektir. Dolayısıyla ne olduğu, isminde gizlidir: O anda gördüğünüz ya da deneyimlediğiniz bir olayı daha önceden gördüğünüzü ya da deneyimlediğinizi sanma ya da hissetme halidir. Siz de mutlaka deneyimlemişsinizdir: “Off, dur, bu ânı sanki daha önceden yaşamıştım, hatırlıyorum.” deyip kafanızın karıştığı olmuştur.

Bu olayın nedenleri, halk arasında birçok farklı şekilde izah edilmektedir. Kimisi reenkarnasyon, müneccimlik, geleceği görme gibi bilim dışı, sahtebilimsel konulara bağlarken, popüler kültür bunu “Evren’in dinamiklerindeki bozulma, hata” olarak tanımlamıştır. Peki işin aslı nedir? Bilim, dejavu hakkında ne söylemektedir?

Dejavu Nedir?

Bilim literatüründe dejavu ilk defa 1928 yılında Edward Titchener‘ın Bir Psikoloji Kitabı isimli kitabında tanımlanmıştır. Dr. Titchener, durumu şöyle izah etmektedir:

“Beyin, bir deneyime yönelik olarak tam bir algı üretmeden önce, kısmi bir algı yaratır. İşte bu kısmi algı, daha önce deneyimlenmiş bir olay olduğu hissi yaratmaktadır.”

Bilim camiasında dejavu, hatırlanan veya yeni oluşturulan bir anıda meydana gelen ve yeniden yaşanmışlık hissi uyandıran bir hafıza hatası olarak görülmektedir. Dolayısıyla kült film serisi The Matrix‘in bu konudaki açıklamasının gerçeğe en yakın açıklama olduğu söylenebilir. Filmde Carrie-Anne Moss tarafından canlandırılan Trinity karakteri, dejavu’yu şöyle açıklar:

“Dejavu, genellikle Matrix’te bir hata oluştuğu anlamına gelir. Bir şeyler değiştirdiklerinde meydana gelir.”

The Matrix’in felsefi altyapısının bilinç ile gerçeklik arasında gidip gelen bir sorgulamaya dayandığı düşünülecek olursa, dejavunun bilincimizde oluşan gerçeklik ve hafıza algısındaki geçici bir hata olduğu açıklaması oldukça isabetlidir. 2004 yılında yapılan bir araştırmaya göre, her 3 insandan 2 tanesi ömründe en az 1 defa dejavu görmüştür.

Dejavu Nasıl Oluşur?

1928’den bu yana konuyla ilgili birçok hipotez ileri sürülmüştür. Bunlardan en güçlüleri ve deneysel arka plana dayananları hafıza ile ilişkili olan hipotezlerdir.

Kısa Dönem Kısmî Bilinç Kaybı

1941 yılında yapılan bir araştırma, dejavu’nun nasıl oluştuğunu güzel bir şekilde göstermektedir: Dr. Banister ve Dr. Zangwill, deneklerine bazı materyaller göstermiş ve onları öğrenmelerini istemiştir. Sonrasında, hipnoz yöntemiyle hipnoz-sonrası bilinç kaybı hali yaratmışlardır; böylece, hipnoz öncesi gösterilen materyallerle olan hafıza bağlantılarını zayıflatmayı hedeflemişlerdir. Daha sonrasında, deneklere hipnoz öncesinde gösterdikleri materyalleri yeniden göstererek, ne hatırladıklarını sormuşlardır. 10 denekten 3 tanesi, bu materyalleri daha önce gördüğünü, ancak nerede gördüğünü hatırlayamadıklarını ve “dejavu yaşadıklarını” söylemiştir.

Benzerliğe Dayalı Tanımlama

Benzer şekilde, 2008 yılında Dr. Cleary tarafından yapılan bir araştırmada, dejavu’nun hafıza tiplerinden “benzerliğe dayalı tanımlama” ile ilgili olduğu gösterilmiştir. Sonrasında, 2012 yılında yapılan ve sanal gerçeklik kullanılan deneylerde, bu tip hafızanın gerçekten de dejavu ile yakından ilişkili olduğu ispatlanmıştır. Sanal gerçeklik içerisinde, o anda gösterilen bir sahnenin genel hatları, daha önceden görülen ancak tam olarak hatırlanamayan bir sahnenin genel hatlarıyla belli bir ölçekte uyuşuyorsa, kişi dejavu yaşadığını düşünmektedir.

Şifreli Bilinç Kaybı

Yapılan bazı diğer çalışmalar da, bu sonuçları farklı yönlerden desteklemektedir. Beynimiz, kusursuz değildir. Dolayısıyla, ara sıra hatalar yapar ve hafızada var olan bilgiler bozulabilir, çarpıtılabilir ya da silinebilir. Ancak kimi zaman, hafızamızda yer eden bilgiler, şifreli bilinç kaybı (cryptoamnesia) denen bir şekilde silinir: Bu anılar büyük oranda silinmiştir; ancak bir kısmı da beyin içinde korunmuştur. Sonradan, bu anıya benzer durum ile karşılaştığımızda, bu silik anı yeniden hatırlamaya çalışırız. Anı, o an yaşadığımıza çok benzerdir; dolayısıyla aynısı zannederiz; öte yandan anımız, o anki yaşadığımızdan bir miktar farklıdır, dolayısıyla içinde bulunduğumuz ânın farklı olduğunu sanarız. Bu da, dejavu algısı ile birebir örtüşür.

Beyin Lopları Arası Gecikme

Dr. Robert Efron gibi kimi bilim insanları, dejavu’nun iki beyin lobu arasında verinin işlenme hızındaki mikrosaniyelik farklardan da kaynaklandığını ileri sürmüştür. Bir veriyle karşılaştığımızda, beynimizin sol lobu da, sağ lobu da bu veriyi kendi bünyesinde işler. Ancak gelen verilerin sıralanması işi, sol beynin temporal lobunda yapılır. Normalde beyin, sol beyne doğrudan giren sinyaller ile, sağ beyin üzerinden geçerek gelen sinyaller arasındaki zaman farkını (gecikmeyi) düzeltir. Yani sinyalleri senkronize eder. Ancak bunu kusursuz olarak yapamadığı zaman, sinyaller arasında senkronizasyon bozukluğu olur. Bu da dejavu algısının sebebi olabilir.

Beynimizin iki lobunu birbirine bağlayan corpus callosum isimli köprüdeki nöral ağlarda meydana gelen aksama, iki tarafın verilerinin zamansal olarak birbiriyle örtüşmemesine neden olabilir. Bu da, esasında aralarında 10 mikrosaniye fark oluşacak iki sinyalin arasında 15 mikrosaniye fark olmasına neden olur. Beyin, bunun 10 mikrosaniyesini düzeltir; fakat geriye kalan 5 mikrosaniyelik fark, dejavu algısına neden olur. Birey, aynı olayı iki defa yaşadığını sanır.

Rüyalar

Bir diğer olası açıklama, rüyalarda oluşturulan silik anıların, gerçek hayatta benzerleri ile karşılaşmamız halinde sahte anılar yaratıyor olmasıdır. Alan Brown tarafından 2004 yılında yapılan bir çalışmada, katılımcıların %20’sinin dejavu deneyimlerinin rüyalarıyla örtüştüğü, %40’ının ise hem rüyalar hem gerçek hayattaki deneyimler ile örtüştüğü tespit edilmiştir.

Hastalık Sonucu Dejavu!

Son olarak, dejavu’nun bazı hastalıklarla ilişkisi olmasından da söz etmekte fayda var. Tarih boyunca dejavu, şizofreni, anksiyete ve kişilik bozukluklarıyla ilişkilendirilmiştir. Ne yazık ki, bu hastalıklarla ilişkisi tam olarak ortaya konamamıştır. Fakat yan lop epilepsisi (temporal lobe epilepsy) isimli bir hastalıkla, doğrudan ilişkisi olduğu keşfedilmiştir. Bu ilişkiyi irdeleyen bilim insanları, dejavu’nun aşırı nöral elektrik boşalması sonucu oluştuğu fikrini ileri sürmüşlerdir. Normalde, epileptik olmasa da, her insan orta düzeyli epileptik nöbet geçirebilir. Bu tip bir elektrik boşalması, herhangi bir bireyde hafıza hatalarını doğurabilir ve dejavu’yu tetikliyor olabilir. Dejavu’nun görülme sıklığının, 10. kromozom üzerinde bulunan LGI1 isimli bir genle de alakalı olabileceği düşünülmektedir. Bu geni taşıyan insanlarda, orta düzeyde epilepsi durumu görülebilir.

İlişkili Konular ve Sonuç

Sebebi her ne olursa olsun, dejavu olgusunun bilimsel izahı, bir sahtebilim olan parapsikolojinin iddia ettiği müneccimlik veya doğaüstü herhangi bir süreçle ilgili değildir. Sinirbilimsel araştırmaların her geçen gün güç kazanmasıyla, bu tip tam açıklanamamış biyolojik unsurlar da gün ışığına çıkarılmaktadır. Örneğin, kullanılan bazı ilaçların sinirler üzerindeki etkisinin, dejavu’yu arttırdığı gözlenmiştir. Dolayısıyla, yediğimiz besinlerin sinirlerimiz üzerindeki etkisi bile, bu olayları açıklayabilir. Bunun haricinde, konuyla ilişkili bazı diğer örnekler de vardır. Örneğin jamais vu (Fransızcada “asla görülmemiş” demektir), daha önce karşılaşmış olduğumuzdan emin olduğumuz bir durumda, kendimizi o durumla ilk defa karşılaşıyormuşuz gibi hissetme halidir. Belli dil bozukluklarında, bilinç kayıplarında ve epilepsi durumunda görülebilir.

Jamais vu olgusunu kendiniz tetiklemeniz de mümkündür: Eğer 60 saniye boyunca “simit” sözcüğünü tekrar tekrar yazacak veya sözlü olarak tekrar edecek olursanız, bir süre sonra kelime anlamını yitirmeye başlayacaktır. Buna rağmen tekrar etmeye devam ettikçe, “simit” sözcüğünün gerçek bir sözcük olduğuna dair şüphe duymaya başlarsınız. Bu, jamais vu olgusuna oldukça benzer bir deneyimdir. Presque vu (Fransızcada “dilin ucunda” anlamındadır), hepimizin sıklıkla deneyimlediği, bir şeyi hatırlamak üzere olduğumuz, kelimenin “dilimizin ucunda” olduğu ancak hatırlayamadığımız durumlar için kullanılır. Sadece görmek de değil, işitmeyle ilgili durumlarda da benzer hafıza sorunları oluşabilir. Örneğin Deja entendu (Fransızcada “zaten duyulmuş” demektir), duyduğumuz bir şeyi daha önceden duyduğumuzu düşünme ancak emin olamama halidir. Son olarak, Reja vu ise, yaşanılan bir olayın ileride tekrar yaşanacağını düşünme hissidir. Bu terimler hakkında çok fazla bilimsel araştırma yürütülmemiştir. Gelecekte yapılacak araştırmalarla, bunların sebepleri daha net olarak anlaşılabilecektir.

Kaynaklar ve İleri Okuma

  • A. M. Cleary. (2008). Recognition Memory, Familiarity, And Déjà Vu Experiences. Current Directions in Psychological Science, sf: 353-357.
  • H. Banister. (1941). Experimentally Induced Olfactory Paramnesias. British Journal of Psychology.
  • A. M. Cleary, et al. (2012). Familiarity From The Configuration Of Objects In 3-Dimensional Space And Its Relation To Déjà Vu: A Virtual Reality Investigation. Consciousness and Cognition, sf: 969-975.
  • Wikipedia. Déjà Vu. (2019, Nisan 23). Alındığı Tarih: 01 Mayıs 2019. Alındığı Yer: Wikipedia
  • A. S. Brown. (2004). The Déjà Vu Illusion. Current Directions in Psychological Science, sf: 256-259.
  • How Stuff Works. What Is Déjà Vu?. (2001, Haziran 13). Alındığı Tarih: 02 Mayıs 2019. Alındığı Yer: How Stuff Works
  • J. Skatssoon. Is It Really You Or Jamais Vu?. (2006, Temmuz 19). Alındığı Tarih: 02 Mayıs 2019. Alındığı Yer: ABC News

Yazar: Çağrı Mert Bakırcı

Evrim Ağacı'nın kurucusu ve idari sorumlusu, popüler bilim yazarı ve anlatıcısıdır. ODTÜ'den mezun olduktan sonra, doktorasını Texas Tech Üniversitesi'nden almıştır. Doktora araştırma konuları evrimsel robotik, yapay zekâ ve teorik/matematiksel evrimdir. "Evrim Kuramı ve Mekanizmaları" ve "50 Soruda Evrim" kitaplarının yazarı, "Şüphecinin El Kitabı" kitabının eş yazarı, "Evrenin Karanlığında Evrimin Işığı" kitabının yazar ve editörüdür. Şu anda, ekibiyle birlikte, Evrim Ağacı, Kreosus ve birtakım diğer dijital projeleri geliştirmekte ve sürdürmektedir.

İlginizi Çekebilir

oyunlara ilham veren bilimkurgu filmleri

Oyunlara İlham Veren 6 Bilimkurgu Filmi

Bilimkurgu, geleceğin teknolojisinden uzaylılara, siberpunk gibi alt türlerden galaksiler arası uzay yolculuğuna kadar her şeyi …

Bir Cevap Yazın

Bilimkurgu Kulübü sitesinden daha fazla şey keşfedin

Okumaya devam etmek ve tüm arşive erişim kazanmak için hemen abone olun.

Okumaya devam et