Matematikçinin Galaksi Rehberi

“Martin herkese (sadece matematikçilere değil) hayal gücü için yaratıcı bir sığınak sunuyor. Bu kitaptaki bulmacalar sadece bulmaca değiller. Çoğu dünyada nasıl işe yarayabileceği henüz tam kavranmamış derin matematiksel ilkeleri işliyor. Bu “oyunlar”, “gerçek” matematikten çok daha önemsiz değiller. Hatta gayet önemli çıkabilir ve bir sonraki köşede bekleyenin bugüne düşen gölgeleri olabilirler.”  – Isaac Asimov

Martin Gardner, 1914’te jeolog bir babanın oğlu olarak ABD’nin Oklohoma eyaletinde dünyaya geldi. Hayatı boyunca uğraşı olacak bulmacalara olan ilgisi, babasının hediye ettiği “Sam Loyd’s Cyclopedia of 5000 Puzzles, Tricks and Conundrums” ile başladı. Matematik ve popüler bilim üzerine yazıları ile tanınıyor olmasına karşın Chicago Üniversitesi’nde felsefe öğrenimi gördü. Kariyerinde çeşitli gazetelerde, çocuk dergilerinde editörlük ve yazarlık yaptı. Bir dönem Chicago Üniversitesi Basın İlişkileri Ofisi’nde de çalıştı. 70’den fazla kitap yazdı. Yazarlık hayatındaki başlıca ilgi alanları bilimsel şüphecilik, din, felsefe ve edebiyatta özellikle Lewis Carroll, L. Frank Baum ve G.K. Chesterton oldu. Ayrıca 20.yy’ın sözdebilimlere karşı çıkan en önemli isimlerinden biri haline geldi. 1957’de yazdığı “Fads And Fallacies in the Name of Science” (Bilim Adına Saçmalık ve Safsatalar) kitabı, bilimsel şüpheci hareketin klasikleri arasına girdi.

Gardner’ın çocuk dergilerinde yazdığı kağıt katlama bulmacaları, Scientific American’da yazmaya başlayacağı matematik bulmacalarının tetikleyicisi oldu. 2000 senesinde Matematikçinin Galaksi Rehberi’yle yayımlanan öykü bulmacalar da, 25 sene boyunca Scientific American’da çıkan bulmacalardan oluşuyor. Öykülere, Asimov’un önsözü eşlik ediyor. Gardner, bulmacaları bilimkurgusal öykülerin içine koyma fikrini şöyle anlatıyor:

“George Scitchers, 1976 yılında Isaac Asimov ile birlikte Isaac Asimov’s Science Fiction Magazine’i (IASFM) planlamaya başladıklarında, üçümüzün de üyesi olduğu garip Tavan Kapağı Örümcekleri kulübünün toplantısında yanıma gelip bulmacalı bir köşe yazmamı önerdi. Bir bulmacayı alıp bir bilimkurgu öyküsüne yerleştirmek mümkün mü, diye soruyordu. Mümkünse, yeni çıkacak bir dergide böyle bir çalışma yapmak ilgimi çeker miydi?”

Kitapta 33 öykü bulmaca yer alıyor. Bunların salt matematiksel bulmaca halleri, 1956 ile 1981 arasında Scientific American dergisinin Matematiksel Oyunlar köşesinde yayımlandı. Isaac Asimov’s Science Fiction Magazine sayesinde çeşitli bilim insanları ve bilimkurgu yazarlarına atıflar içerecek şekilde bilimkurgu öykülerinin içlerine yerleştirildikleri için “öykü bulmaca” demeyi uygun görüyorum. Kitabın bu 33 bölümünde hikayenin içine yedirilmiş şekilde, matematiğin çeşitli dallarıyla ilişkili bulmacalar bulunuyor. Her bölümün sonunda sorulan sorunun cevapları, yazarın öncellikle çözülmesi için uğraşılmasını beklemesiyle birlikte yanıtlar bölümünde yer alıyor.

Gardner işi daha da eğlenceli hale getiriyor. Öyküler bölümünde okuduğunuz sorulara verilen yanıtlarda, hikayeyi ilerleterek ya soruları daha zor hale getirecek şekilde geliştiriyor ya da “bir de bu yönden bakın” dercesine değiştirerek tekrar soruyor. Her soru için olmasa da ikinci sorunun yanıtları, ikinci yanıtlar bölümünde devam ediyor. İkinci yanıtlarda devam ettirilerek sorulan sorunun yanıtları ise üçüncü yanıtlar bölümünde sürüyor. Bunun da yetmediği görülen sorularda kitabın sonunda olan ek bölümde, ek açıklamalar yapılıyor. Yanıt bölümlerinde, problemlerin çözümleri dışında bilimsel ve tarihler bilgiler de not düşülüyor.

Topoloji, kombinatorik, uzay ve düzlem geometrileri, diziler, olasılık, mantık, ayrık matematik, lineer cebir, asal sayılar, çeşitli yol ve yörünge problemleri gibi daha birçok konuyu içeren bulmacalar, öykülerin içinde yer alıyor. Okurlara öyküleri okurken, karakterlerin isimlerine ve yapılan kelime oyunlarına dikkat etmelerini tavsiye ederim. H.G. Wells, Hugo Gernsback, Asimov, Sir Arthur Conan Doyle, Arthur C. Clarke gibi yazarları ve eserlerini veya Charles Babbage, Ada Lovelace, Donald Knuth, Darwin, Carl Sagan, James Watson, Francis Crick, Toiro Oshima, Hiromitsu Yokoo gibi bilim insanlarının isimlerini görmeniz pek olası.

Sadece bilimkurgusal yönü için almak isteyenlere kitabı öneremeyeceğim. Bu bilimkurgusal yön, çözmesi zevkli sorulara sadece tat katıyor. Ancak matematikten ve problem çözmekten hoşlanıyorsanız, hoşunuza gideceğini garanti edebilirim. Bu problemler sadece uğraştırıcı olmasıyla değil, aynı zamanda çözemeseniz bile yanıtlarda okuyacağınız yaratıcı çözümlerle düşünme biçiminize katkı sağlamasıyla da zevki. Zorluk derecesini merak edenlere, subjektif bir yorum olmakla beraber, matematiği iyi bir lise öğrencisi ya da ortalama bir lisans öğrencisi için soruların 3’te 1’inin tam çözülebilir, 3’te 1’inin büyük oranda tahmin edilebilir ve kalan 3’te 1’inin ise biraz zor olduğunu söyleyebilirim.

Hazırlayan: Canberk İleri