Yapay Zeka: Direkten Dönmüş Bir Başyapıt

22. yüzyıl’da küresel ısınma New York, Amsterdam, Venedik gibi kentleri sular altında bırakmış, yetersiz kaynaklar insan nüfusunu bütün Dünya’da azaltmış, Mecha denen ve insan duygularını taklit etme yeteneğine sahip insansı robotlar ortaya çıkmıştır. Cybertronics adlı şirketin yöneticilerinden olan Profesör Allen Hobby (William Hurt) tarafından ölmüş oğluna benzer olarak üretilen David (Haley Joel Osment), sevme yeteneğine sahip bir çocuk mecha’dır. Dış görünüşü aynen gerçek bir çocuğa benzemekte ve bir kez bağlandığında sonsuza kadar sevme yeteneği kazanmaktadır.

Sınırlı kaynaklara rağmen küçük bir azınlık yine mutlu ve rahat yaşamaktadır. Ancak, ailelerin çocuk yapması izne tabidir. David’i tasarlayan Profesör Hobby, bu durumun yarattığı fırsatları görmektedir. David’i de çocuksuz ailelere mecha çocuk satmak amacıyla yaratmıştır. Ancak bir çocuk ne zaman bir aileyi tam olarak tatmin eder? Elbette ailesine gerçekten bağlandığı ve onları gerçek duygularla sevdiği zaman. Profesör Hobby, David’i cinsel amaçla kullanılan sevgi modelleri gibi yapay ve taklit duygularla değil, gerçek duygularla sevecek şekilde yaratmıştır.

Ancak David bir prototiptir ve denenmesi gerekmektedir. Şirket çalışanlarından Henry Swinton (Sam Robards) bu amaçla seçilir. Henry’nin tek oğlu olan Martin (Jake Thomas) tedavisi olmayan bir hastalıktan muzdarip olduğu için daha sonra uyandırılmak üzere geçici ölüm (suspended animation) durumuna sokulmuştur.

Henry’nin karısı Monica (Frances O’Connor) başlangıçta David’e şüpheyle yaklaşır, çünkü bir mecha’nın oğlunun yerini alması düşüncesine katlanamamaktadır. Ancak Henry tarafından ikna edilince bağlanma prosedürünü başlatır. Bu prosedür, David’i geri döndürülemez biçimde Monica’ya bağlayacaktır. Monica artık David’in gerçek annesidir. David giderek Monica’ya kendini sevdirir ve ailenin oğlu olarak kendine bir yer edinmeye başlar. Bu arada eski model bir süper oyuncak olan Teddy (Jack Angel) ile de dost olur. Teddy, yapay zekâsı olan, neredeyse bilge diyebileceğimiz sevimli bir oyuncak ayıdır.

Tam bu sırada Martin’in doktorundan güzel bir haber gelir. Martin’in hastalığına tedavi bulunmuştur. Martin eve geri döndüğünde David’i kendisine hediye olarak alınmış bir süper oyuncak zanneder. Ancak ilerleyen zamanda onun kendisinin yerine konmuş bir sevgi robotu olduğunu anlar. Martin’in gelişi Monica’nın duygularını da etkilemiş, David’in papucu dama atılmıştır. Monica’nın sevgisi için Martin ile rekabet etmesi çok zordur David’in, çünkü Martin gerçek bir çocuktur, David ise bir mecha’dır. Bir gece David, Martin tarafından gizlice Monica’nın saçından bir tutam kesmeye ikna edilir. Martin, David’e eğer bunu yaparsa Monica’nın kendisini gerçekten seveceğine inandırmıştır.

Monica’nın kendisine okuduğu Pinokyo kitabından çok etkilenmiş olan David, Mavi Peri’nin kendisini gerçek bir çocuğa dönüştürebileceğine inanmaktadır. İki çocuk arasındaki çekişme, David’in evden atılması ile sonuçlanır. Ancak Monica David’i şirkete iade etmek istemez, çünkü David kendisinden başka birine bağlanamayacağından yeniden satılma şansı yoktur. Bu yüzden firmanın David’i parçalayacağından şüphelenmektedir. Bunun üzerine Monica, David ve Teddy’i ormana bırakır. David terk edilmiştir.

David’in yaşamı bundan sonra gerçek bir trajediye dönüşür. İşlemediği bir cinayet yüzünden aranan bir aşk robotu Jigolo Joe (Jude Law) David’e Mavi Peri’yi bulması için yardım eder. Artık David’in Mavi Peri’yi buluncaya kadar durmaya niyeti yoktur.

Konusu bilimkurgu yazarı Brian Aldiss’in Süper Oyuncaklar Tüm Yaz Boyunca Kalırlar (Super-Toys Last All Summer Long, 1968) adlı kısa hikâyesinden uyarlanmış olan filmin yapımcısı Stanley Kubrick, öykünün telif haklarını 1970’lerde satın alır. 1995’e kadar çeşitli senaristler tutarak filmin senaryosunu geliştirir, konsept çizimlerini yaptırır ve film üzerinde çalışır. Ancak David’i hiçbir çocuk oyuncunun canlandırabileceğine inanmadığı, bilgisayar grafiklerini de yetersiz bulduğu için projeyi bir türlü gerçekleştiremez.

1995’te proje dosyasını dostu olan Steven Spielberg’e teslim eder. Spielberg de başka projelerle uğraştığı için Yapay Zeka’ya bir türlü el atamaz. 1999’da Kubrick’in ölümü üzerine Spielberg, projeyi dostunun vasiyeti olarak gerçekleştirmeye karar verir. Böylece film 2001’de ortaya çıkar. Spielberg filmin hem yapımcılarından biri, hem senaristi hem de yönetmenidir.

Kubrick başlangıçta senaryoyu yazması için öykünün yazarı Brian Aldiss’i tutar, ancak sonra “sanatsal farklar” bahanesiyle Aldiss’i kovar. Peşinden Bob Shaw’a görev verir, ancak kısa bir süre sonra onunla da yollar ayrılır. Sonunda senaryoyu yazması için Ian Watson’u işe alır ve eline Pinokyo’nun Maceraları adlı kitabı tutuşturur. Kubrick’e göre Yapay Zekâ aslında pikaresk bir Pinokyo uyarlamasıdır. Aldiss daha sonra Kubrick hakkında şu yorumu yapar:

“Piç herif sadece beni kovmakla kalmadı, senaryoyu yazması için en büyük düşmanımı tuttu.”

Watson, Jigolo Joe’yu öyküye sokunca Kubrick gülerek, “desene çocuk seyircileri kaybettik şimdiden,” der. O güne kadar bilgisayar görüntülerinin yetersiz olduğunu düşünen Kubrick, Jurassic Park’ı görünce ikna olur ve prodüksiyona start verdiğini söyler. Ancak Industrial Light & Magic’in hazırladığı ön görselleştirmeyi (Previz) beğenmez ve işin maliyetini öğrendikten sonra vazgeçer.

Chris Cunningam tarafından David karakteri için birkaç robot karakteri tasarlanır, ancak deneme çekimleri hiç beğenilmez. Bu arada Kubrick ve arkadaşları eserdeki duyarlılığın Spielberg’in tarzına uygun olacağını düşünürler ve ona yönetmenlik teklif ederler. Ancak Spielberg öneriyi kabul etmez. Proje yeniden rafa kaldırılır. Bunun gibi maceraların sonunda, nihayet 2001’de eser gerçekleşir. Film genel olarak ABD ve Dünya’da iyi iş yaptı ve beğenildi. Ancak birçok eleştirmen ve izleyici, genel olarak beğenmekle birlikte, filmde tam oturmayan ya da izleyiciyi tam olarak tatmin etmeyen bir şeyler bulunduğu konusunda hem fikirdi.

Film, parçaları tek tek düşünüldüğünde mükemmel olan, ancak bir araya geldiklerinde arada boşluklar bırakan, bu nedenle de insanı tam olarak tatmin etmeyen bir film olarak kaldı. En İyi Müzik ve En İyi Görsel Efekt dallarında Oscar kazanan filmin oyuncuları tek tek ele alındığında mükemmel iş çıkarmışlardı, öykü güzeldi, filmde yeteri kadar felsefi ve edebi gönderme de vardı. Öyleyken insanları tatmin etmeyen şey neydi?

Kimileri filmi sıkıcı buldu, kimileri senaryosunda boşluklar ve saçmalıklar olduğunu söyledi, kimileri öykünün inandırıcı olmadığını ve temposunun yavaş olduğunu ileri sürdü. Ancak filmin başarısız olduğunu da kimse iddia etmedi. Film genel olarak beğenilmekle birlikte, bir başyapıt ya da klasik seviyesine de yükselemedi.

Bana göre Yapay Zeka çok iyi bir filmdir. Filmi birkaç kez büyük bir hayranlıkla izledim. Eleştirmen ve izleyicilerin bir kısmı gibi, ben de filmin kimi bölümlerini yetersiz buldum. Ancak bu filmden zevk almayacağınız anlamına gelmiyor kesinlikle. Film özel olarak sevginin genel olarak da duyguların yapay bir zekada var olup olmayacağını; bir insanın bir robota, ya da bir robotun bir insana gerçek sevgi duygusu ile bağlanıp bağlanmayacağını sorguluyor. Filmin bu soruya verdiği yanıt: “evet.”

Varoluşçu bir yönü de var filmin. Dinsel göndermeler de… Habil ve Kabil arasındaki rekabet ve kıskançlık, günah kavramı, masumiyetin yitirilişi, orjinalliğin ne olduğuna dair sorular, David’in kişiliğinde Yahudilerin durumu. Hatta bir sahnede David yaş günü mumlarını üflerken tam ortadaki yedinci mumu söndürmüyor. (Yedi mumlu şamdan Yahudiliğin sembollerinden biridir.)

David asla telafi edilemeyecek olan bir şeyi, yani Monica’nın kaybedilmiş sevgisini bütün film boyunca telafi etmeye çalışmaktadır. Gerçek olan (yani Martin) David’in elinden sevgiyi alır, sonra ölüm gelir ve Monica’yı sonsuza değin yok eder. Oysa David, sonsuza değin sevme yeteneğine sahiptir. Bu durumun telafisi mümkün değildir. Filmdeki geleceğin robotları, David’in kaybını yalnızca bir gün için telafi edebileceklerini söylerler. (Telafi konusunda bir yazı için bakınız.)

Yaşamın gelip geçiciliğini anlatan şu muhteşem sahneyi de burada alıntılamadan geçemeyeceğim.

David, ayna karşısında hazırlanmakta olan Monica’ya kaç yıl daha yaşayacağını sorar. Monica “50 yıl kadar” diye yanıt verir. David bunun uzun bir süre olup olmadığını sorar, Monica ise “evet, çok uzun bir süre” diye yanıt verir. Oysa Teddy bunun böyle olmadığını bilmektedir. David’e elli yılın hiç de uzun bir süre olmadığını söyler.

O sırada, David Monica’nın pahalı parfümünü sıkarak bitirir. Monica buna çok üzülür. Verilen mesaj: Yaşam, tıpkı pahalı bir parfüm gibidir. Onu çok dikkatli kullanmalıyız. Bir başka sahnede Jigolo Joe tutuklanmıştır. Polisler kendini götürürken David’e şunu söyler: “Gerçek bir çocuk olup da büyüdüğünde kadınlara beni anımsat. Ben varım. Ben vardım.”

Filmde birçok sahne görsel simgelerle süslenmiştir. Söz gelişi yemek yeme sahnesinde David’in yalıtılmışlığı tavandaki lamba tarafından çerçeve içine alınmasıyla simgelenir. (Filmde bir çok oval çerçeve var.) Bir başka sahnede David’in okyanusa düşüşü, Jigolo Joe’nun göz pınarlarından düşen bir damla gibi gösterilir. (Düşüş’ün edebiyattaki simgesel anlamı için buraya bakınız.)

Bana göre filmdeki tek eksik David’i canlandıran oyuncu Haley Joel Osment’in yaşıdır. Osment David’i canlandırdığında 13 yaşındaydı. Oysa eğer bu rol 4-5 yaşlarında bir çocuğa verilseydi, filmin çok daha etkili olacağına inanıyorum; çünkü henüz ana kuzusu olan o yaş çocuğu için en büyük travma anneden ayrılmadır. Daha büyük bir çocuk için sevgi travması o kadar büyük bir şok halinde yaşanmaz.

Kaynak: Wikipedia ve SFE